Hawar Tornêcengi

Türkçe Çeviri: Ercan Gür

Buyer Ana Gölü, Dersim’in Pülümür ilçesine yaklaşık 45 km. uzaklıktadır. Bu göl, Ujbendi Dağı’nın zirvesinde bir göl olup, bayağı derin ve geniş bir göldür. Sol kola doğru, batı yönüne döndüğünde, Ovacık Gözleri’ni görürsün. Aşağı doğru gidersen, Aliqolê Deresi’nden tut ta Keşiş Dağı’na kadar, oradan da tut ta Hayadaran aşireti ve Demenan aşireti yerleşim bölgesi ile Halvori’ye kadar gidersin. Yukarı kuzeye doğru yönünü döndüğünde ise, Askireg köyü sırtından Mazra Dağı (Pasê Temırıi yerleşkesi), Dıze, Phancıras, Zımage, Harşiye, Aynıge, Mêçıye, Pardiye, Mazra ve Pırdesur köylerinde çıkarsın. Aşkireg sırtından ise Birmu tarafına geçersin. Yani Lertıgi tarafına. Qocesori, Pulur ve Mercan tarafından ise Erzincan’a ulaşırsın.     

Buyer Ana Gölü’nün suyu mavi ve yeşil renk tonundadır. Gölün suyu hiçbir zaman eksilmez ve artmaz. Aylarca yağan yağışa rağmen gölün su seviyesi sabittir. Gölün etrafında suyu çok soğuk olan ufak tefek çeşmeler vardır. Gölün etrafında yaz kış kar hiç eksik olmaz. Sene tamamlanıp yaz olduğu halde o kar hiç erimez. “Buyere” ismi, kutsal ve keramet sahibi bir kadından-anadan gelmektedir. Bu sebeple gölün ismi ve bu simden adını alan ziyaret mekanı “Ana Buyere” olarak anılır.   

Ben bunun, doğru ve gerçek olduğuna inanıyorum. Düzgün Bava efsanesine göre, Duzgı’nın dört kız kardeşi varmış. Bu dört kız kardeşle anılan isimler Dersim coğrafyasında yüksek olan dört dağ zirvesine adını vermiştir. Düzgün Bava dağından-zirvesinden bakarsan, bu dört dağın zirvesini bir nişangâh olarak görebilirsin. Bunlar; “Buyere, Jele, Bağıre ve Haskare” adlı zirveleridir. (Bazıları da Harşiye ve Karuniye zirvelerinin de Düzgün Bava’nın kız kardeşleri olarak anıldığını ifade ederler.) Bu dört zirve (dört kız kardeş) sabah güneşinin ilk ışıkları ile birbirleriyle eş zamanlı olarak selamlaşırlar. Söylenceye göre bunlar, Dersim halkının koruyucu melek ve yıldızlarıdır. Dersim halkının rızıkı bunların eliyle berekete dönüşür. Aynı zamanda bu ziyaretler, birer murat yeridir. Bava Duzgı (Düzgün Bava) ise bu kutsal ziyaret yerlerinin en kerametlisi olarak en büyüğüdür. O, Dersim coğrafyasında bu inancın bir bel kemiği, bir ana direği ve figürüdür. 

Tekrardan Buyer Ana Gölü meselesine dönecek olursak:

Halk, bahar başlayıp da yaylaya girmeden önce, ibadet için evvela Buyer Ana Gölü Ziyareti’ne gider. İnsanlar burada çılalarını-mum yakar, kurbanlarını keser, niyazlarını dağıtırlar. Kendi çocukları, mal ve davarları için sağlık ve rızık duaları ederler. Bir de güz vakti geldiğinde, yani yayla zamanı sona erdiğinde tekrardan niyaz ve kurbanlarla bu ziyarete gidilir. Bu sefer de çoluk çocuklarının sağlıkları için ve elde ettikleri rızıkların minnetine şükür duaları edilir.

Bu ziyareti en çok evlenme çağındaki genç ve bekar insanlar murat dilemek için ziyaret ederler. Birbirine aşık gençler Buyer Ana Gölü ziyaretine giderler. Her biri eline bir elma alarak göle doğru giderler. Sevgililerden biri gölün sağ kıyısına doğru, diğeri ise gölün sol kıyısına doğru yürürler. Bu sırada elerlindeki elmaları göle atarlar. Şayet bu elmalar gölün üstünde yan yana gelirse, o vakit bilinir ve inanılır ki bu gençler ölümlerine kadar birbirinden ayrılmayacaklar. Şayet elmalar yan yana gelip birbirine kavuşmaz ise, gençler üzülür ancak bu kaderlerine razı olurlar. Öte taraftan gençler, tam üç kere bu gölün etrafını turlarlar. Dileklerini de bu attıkları turlar esasında dile getirirler.

Dersim halkına göre, bu göl bir ziyaret yeri olarak çok önemli kutsal bir mekandır. Bu sebeple hiçbir zaman davarlını ve eşyalarını götürüp bu gölün sularında yıkamazlar. Bahar geldiğinde, bu gölün olduğu Ujbend Dağı’nı ve çevresini mesken tutan köyler, bu yaylaları koyunlarını otarmaları için Şekaku-Şavaklılara verirler. Şavaklılar da bu yörede üç dört ay koyun sürülerini yayarak otarırlar. Bu dağları mesken tutmuş yerleşik aşiret ve köylüler bu iş için Şavaklılardan belirli bir ücret alırlar. Yani buraları icara-kiraya verirler.

Şavaklılar aşireti, Dersim’in güneyinden (Pertek-Çemişgezek) gelen yarı göçer bir aşirettir. Çoğu bu yöre halkı gibi Dersim Kırmanciye (Raa Hegi) inancından değildir. Böyle olunca bu inancı yeterince bilmezler. Ancak söylentiye göre Şavaklılar, bu inancı başlarına gelen birkaç olaydan sonra zamanla tanımaya ve öğrenmeye başlamışlar.

Bu söylencelerin ilki bu şekildedir:

Şavaklılardan iki çoban koyunlarını bu gölde yıkamaya kalkmış. Ne zaman ki koyun sürüsünü göle salıyorlar, kır bir at gölden çıkarak bu sürüyü gölden kovuyormuş. Böyle olunca koyun sürüsü her bir tarafa dağılıyormuş. Bu olaydan sonra Şavaklılar da bu gölün kutsiyetini benimsemiş; Dersim halkı gibi gölün kıyısında kurbanlar kesip adak adamışlar. Bu şekilde koyun sürülerini otarmayı sürdürmüşler.

Ana Buyer Ana Gölü ile ilgili bir başka söylence de bu şekildedir:

Yine bu Şavaklı çobanlardan biri ağasına ait olan koçları bu gölde yıkamaya getirmiş. Böyle olunca göl, bu koçlardan ikisini dibine doğru çekmiş. Bu olaydan ötürü kendini suçlu gören ve ağasına hesap veremeyeceğini düşünen çoban çok korkmuş ve ağlamaya, dövünmeye başlamış. Ancak bir taraftan da gölün kutsiyetine inanmış. Bunun üzerine bir daha koyunları gölde yıkamayacağına dair yeminler etmiş. Bu yemin sonrası gölden bir ses çobanın kulağına gelmiş. Gelen ses şöyleymiş:

“Madem sen bu gerçekliğin sırrına erdin, o halde buradan git! Bak, senin yıkamaya getirdiğin koçların ikisi şelalenin orada otlamaktadırlar.”

Bu sebeple deniliyor ve inanılıyor ki, ezelden beri (kahl u beladan beri) Munzur Gözeleri evvela Buyer Ana Gölü’nden doğar. Bir göz Ovacık’ta yeryüzüne çıkar, diğer göz de Mazra Dağı tarafında (Asgireg/Kocatepe köyü) bir taşlıkta elli metreden doğar ve aşağıya dökülür. Burası çok heybetli ve ürkütücü bir şelaledir. Bu şelalenin sebep olduğu esinti insanı üşütecek derecede soğuktur. Suyu da süt gibi beyaz ve köpük köpüktür. Bu su akarak gelip Zağge deresinden Pülümür vadisinde çaya kavuşur. Pülümür çayı da buradan itibaren  Harçik çayına dönüşür. Bu çay, Mameki’de Golê Çhetu ziyaret yerinde Munzur ile birleşir.

Buyer Ana Gölü üzerindeki kayalıklar Heliyê Sırsaleke’nin (Mısır Akbabası) yaşam alanıdır. Bu kuş türü de Dersim’de Munzur suyunda yaşayan kırmız pullu alabalık ve Munzur dağlarında yaşayan dağ keçileri gibi kutsaldır. Toplumda, bu balık ve keçilerin avlanması, bu akbabanın vurulması büyük günahtır.