DERSİM’de OSMANLI SİYASETİ; adlı çalışmada yer alan arşiv belgelerinin, çoğunun, başlık adı: LAYİHA.
Layihaları, çok geniş kapsamlı “raporlar” olarak düşünmek gerekiyor…
Bu yazıda, bazılarından, kısa alıntılar yapacağım.
Layihaların dili, bugünün diline, oldukça, yabancı. O nedenle alıntıları bir bütün olarak anlamlandırmak gerekiyor…
“…Dersim’lilerin ifrat-ı vahşilikleriyle beraber harice tasallutları pek ender olup, mazarratları birbirlerine munhazır gibidir.”
(…) İkame-i askerle isyan ve şekavetlerinin önünü almak ve ihtilal ile kesb-i temeddüne alıştırmaktan başka tedbir taharrisi abe-si işgalden ibaret kalır. (…)
(Ferik Fazıl Paşa’nın Layihasından)
***
Paşa, ıslahatın askeri idareyle yapılabileceğini düşünüyor. Ve amacın anlatılması gerektiğini söylüyor. Yani; hemen, tedipten ve tenkilden söz etmiyor…
“… Böyle ahalisi mahrum, beday-i medeniyet ve saika-i cehalet (…) bir halkı kuvve-i askeriye sevkiyle darb-ü tenkil etmekten ise (…) bunlara nesayih-i Lazıme-i müessire ifa ve adilane muamele icrasıyla hükümet-i seniyeye ısındırmak (…)”
(Heyet-i İslâhiye Layihasından)
***
Dersim’in etrafındaki kazalar ahali-i mutiası Dersim Ekradı’nın enva-i mezalim (…) arzı şekva eylemekte oldukları halde (…) ehli İslam’dan bir ferd Dersim’e giremez iken çerçi güruhundan olan Ermeniler (…) serbestçe gidip gelmekte (…)
(Mirliva Yusuf Ziya ve Ahmed Cevdet’in Layihasından)
Layihanın bu kısmında; Ermeniler ile Ağaların iyi ilişkiler içinde oldukları dikkate değer bulunuyor…
Rıza CAN
