Jeotermokronoloji Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin eğitim etkinlikleri kapsamında 4 Ocak 2018 Perşembe günü, saat 14:00'de Mühendislik Fakültesi Konferans Salonunda, Yrd. Doç. Dr. Okay Çimen tarafından "İleri Teknoloji'nin Stratejik Hammadde Kaynağı: Nadir Toprak Elementleri" konulu bir konferans yapılacak. Konferansa tüm akademik, idari personelin yanı sıra öğrenciler de davet edildi.
İleri Teknoloji’nin Stratejik Hammadde Kaynağı: Nadir Toprak Elementleri
Nadir toprak elementleri (NTE) periyodik tabloda geçiş elementleri olarak yer alan ve Lantanyum’dan (La) Lutesyum’a (Lu) kadar sıralanan 15 adet elementten oluşmaktadır. Atom yarıçaplarına göre hafif, orta ve ağır NTE’ler olarak sınıflandırılan bu gruba benzer kimyasal özellikler sergileyen İtriyum (Y) ve Skandiyum (Sc) elementleri de dahil edilmektedir.
NTE’ler karakteristik olarak yüksek erime noktası, iletkenlik ve ısı geçirgenliğine sahip olmalarının yanısıra aşınma ve korozyon gibi dış etmenlere karşı da oldukça dirençli olmaları nedeniyle ileri teknolojide kullanılan son derece önemli ve stratejik bir hammade kaynağı durumundadır. Örneğin bu elementler petrol rafineri sanayisinde, yüksek güçlü elektrik motorlarında, yeni jenerasyon araçlarda, yakıt tüketiminin azaltılmasında, yenilenebilir bataryalarda, medikal sektöründe, rüzgar türbünlerinde, fiber optiklerde, cep telefonları ve LCD ekranlar vb. gibi pekçok önemli alanda kullanılmaktadır.
İleri teknolojinin vazgeçilmez hammade kaynağı olmaları nedeniyle stratejik bir öneme sahip NTE’ler zaman zaman uluslararası ilişkilerde petrol ve doğalgaz gibi ülkelerin politikalarını şekillendirebilme gücüne sahiptir. Çin dünya genelinde bu elementlerin üretimi, ihracaatı ve uluslararası pazarını (2009 yılı için %97 oranında) kontrol eden en etkin ülke konumunda yer almakta ve ileri teknolojide söz sahibi diğer ülkeler (örn. ABD, Japonya ve AB üyesi ülkeler) NTE ihtiyaçlarını çok büyük oranda Çin’den tedarik etmektedir. Gerek büyük rezerv alanlarının olması gerekse iş gücü ve üretim maliyetlerinin düşük olması Çin’i bu alanda zamanla en etkili ülke konumuna getirmiştir. Örneğin, 2010 yılında Çin’li bir balıkçı teknesinin Japon sahil güvenlik botlarına çarpması nedeniyle iki ülke arasında yaşanan gerginlik sonrası Çin Japonya’ya NTE ihracaatını durdurmuş ve akabinde Panasonic, Toyata, Honda gibi önemli Japon firmalarının zor durumda kalmasını sağlayabilmiştir. Bu hamle Çin’in kota ve gümrük vergileri uygulaması ile NTE fiyatlarının uluslararası pazarda birden yükselmesine neden olmuştur. Esasında Çin uzun yıllardır bu element grubunun stratejik önemini anlamış ve gerekli gördüğünde uluslararası ilişkilerde ekonomik bir silah olarak kullanmaktadır.
1965 yılından sonra ABD bu elementlerin üretimi noktasında en etkin ülke pozisyonundayken, 1985 yılından itibaren ucuz üretim maliyetleri ile Çin uluslararası pazarda hakimiyeti ele geçirmeyi başarmıştır. ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS, 2016)tarafından hükümetler ve endüstri kaynaklarından elde edilen verilere göre, dünya genelinde yaklaşık olarak 120 milyon metrik ton NTE rezervi olduğu tahmin edilmekte ve en büyük rezervlere sahip bazı önemli ülkeler Çin (44 milyon metrik ton), Brezilya (22 milyon metrik ton), Rusya (18 milyon metrik ton), Hindistan (6.9 milyon metrik ton) ve Avustralya (3.4 milyon metrik ton) şeklinde sıralanmaktadır. Güncel üretim verileri ışığında 2016 yılında 105 bin metrik ton’luk NTE üretimi ile Çin ilk sırada yer alırken bu ülkeyi 14 bin metrik ton’luk üretimi ile Avustralya takip etmiştir. Yüksek oranda ekonomik pazar payı Çin tarafından kontrol edilen NTE’ler içerisinde fiyat olarak en yüksek değere Lu (3500 USD/kg) elementi sahipken ve bunu Tulyum (Tm: 2500 USD/kg) ve Europiyum (Eu: 1200 USD/kg) elementleri takip etmektedir. NTE’lerin dünya genelinde 2014 yılı tüketim miktarı 119 bin metrik ton civarında olmuş ve 2020 yılında 150 bin metrik ton olması beklenmektedir.Çin’in egemenliğinde olan NTE ticareti karşısında bazı ülkeler arama ve üretim faaliyetlerini hızlandırmıştır. Rusya, Japonya, Güney Kore ve Almanya gibi teknoloji üreten ülkeler Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Mongoliya gibi Orta Asya ülkeleri ile aramacılık ve üretim faaliyetleri alanlarında çeşitli çalışmalar yapmaktadır. Örneğin 2011 yılında Rusya ve Kazakistan arasında NTE’lerin üretimi ve pazarlanması alanlarında bir anlaşma imzalanmıştır. Görüldüğü gibi Çin’in 2010 yılında NTE ihracaatında yaptığı kısıtlamalar sonucunda özellikle ileri teknoloji üreten ülkeler yeni stratejiler izlemek zorunda kalmıştır. NTE’ler dünya genelinde jeolojik olarak karbonatit, pegmatit, fosfat, manyetit ve plaser yatakları içerisinde bulunmaktadır. Ülkemizde bilinen en önemli NTE yatağı Eskişehir Kızalcaören bölgesinde yer alan florit, barit, toryum ve NTE içeren cevherleşme sahasıdır. Yapılan sınırlı araştırmalar sonrasında bu kompleks cevher yatağının yaklaşık 4 milyon ton NTE içerdiği düşünülmektedir (Kaplan, 1977). 1990 yılında Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü’ne devredilen bu sahada son yıllarda yeniden rezerv hesaplaması ve NTE üretimi konusunda çalışmalara başlanmasının planlandığı bilinmektedir. Bu girişimlerle birlikte Eti Maden tarafından yılda 1 milyar dolarlık ihracaat yapılması hedeflenmiştir. Ancak bu noktada diğer ülkelerin üretim maliyetleri ve uluslararası pazarda arz-talep dengeleri dikkate alınmalıdır. Bu sahaya ilaveten Isparta-Aksu bölgesinde özel bir firmaya bağlı olarak NTE yatağının bulunduğu bildirilmiştir.
Ülkemizdeki tespit edilen mevcut NTE yataklarına ilaveten Malatya-Kuluncak, SivasKaraçayır, Kırşehir-Buzlukdağı bölgelerinde karbonatit oluşumlarının, Batı Anadoludaki
önemli pegmatit yataklarının, Mardin-Mazıdağı civarındaki fosfat yatağının, Bingöl-Avnik/Bitlis Ünaldı bölgelerindeki apatitli manyetit oluşumlarının NTE potansiyeli açısından
hedef sahalar olarak araştırılmaları ve mevcut olası rezervlerinin ayrıntılı şekilde ortaya
konulması gerekmektedir. Ülke olarak 2023 ve sonraki ulusal hedeflerimiz kapsamında arttırılması planlanan
ileri teknolojik faaliyetlerin yanısıra kritik öneme sahip bu hammadde kaynağının
araştırılması, geleceğe yönelik üretim stratejileri oluşturulması ve rasyonel ekonomik
politikaların belirlenmesi büyük önem arz etmektedir. NTE’lerin uluslarası politikalar
üzerinde var olan stratejik gücü ve günümüzde sürekli değişen dış politika dengeleri göz
önüne alındığında ülkemizin gelecekte dışa bağımlı olmadan kendi NTE ihtiyacını
karşılayabilmesi elzem gözükmektedir.
